Trong nhiều năm mình đi làm, mình được làm việc với nhiều lập trình viên ở nhiều quốc gia khác nhau, ở nhiều nền văn hóa khác nhau. Xét theo mặt bằng chung, mình thấy rằng về kĩ năng lập trình và mức độ thông minh, thì những anh em lập trình viên Việt Nam chúng ta không hề thua kém bất kì ai. Tuy nhiên, một điểm cản trở khá lớn mà nhiều anh em chúng ta đều vướng, và làm chúng ta bị đánh giá thấp hơn so với những lập trình viên ở các quốc gia khác. Đó chính là: tư duy phản biện.
Tư duy phản biện là gì?
Hiểu một cách nôm na, tư duy phản biện là khả năng quan sát, xem xét vấn đề ở nhiều góc cạnh, đưa ra những phân tích, đánh giá mang tính toàn diện hơn. Là khả năng đưa ra những lập luận logic sắc sảo, khách quan để đưa một giải pháp tốt hơn trong mọi tình huống.
Vì sao mình nói rằng ít khi mình thấy tư duy phản biện đối với những anh em lập trình viên Việt Nam
- Khi mình giao một công việc, thường mình ít nhận được phản hồi, câu hỏi thảo luận về lý do tại sao phải làm, tại sao chọn giải pháp như vậy. Thường các bạn mặc định là "giải pháp được chọn" là "không thể thay đổi được"
- Trong những cuộc thảo luận về giải quyết vấn đề, mình ít khi nhìn thấy những nhận định sắc sảo, lật ngược lại vấn đề để đi tìm ra nguyên nhân cốt lõi. Đa phần giải pháp mang tính chất chữa cháy, và cuối cùng nguyên nhân gốc bị lãng quên.
- Khi khách hàng giao một yêu cầu, chúng ta thường mặc định "yêu cầu đó là đúng". Khách hàng muốn vậy, ta phải làm như vậy - không được khác. Ít ai đặt ngược lại câu hỏi: thật ra họ muốn gì? mình thực hiện yêu cầu này để giải quyết cho vấn đề gì?
- Khi sếp đưa ra một "nhiệm vụ bất khả", phần lớn chúng ta chấp nhận im lặng. Làm tới đâu hay tới đó. Ít ai đưa ra những nhận định của mình, giải pháp hợp lý hơn, thảo luận về mục tiêu khả thi hơn để biến điều không khả thi thành những nhiệm vụ khả thi với mục tiêu nhỏ hơn.
- ... và còn rất nhiều những tình huống như vậy.
Chúng ta đã quen với văn hóa không phản biện
Văn hóa của người Á Đông chúng ta nói chung ít trang bị cho trẻ con tư duy đặt ngược lại câu hỏi với người lớn. Từ nhỏ chúng ta được dạy cho rằng: người lớn nói thì phải im lặng nghe, và nghe lời. Như vậy mới là con ngoan, trò giỏi.
Mình không có ý nói rằng đây là một nét văn hóa không hay. Tuy nhiên, kính trọng người lớn (kính lão) hoàn toàn khác với việc độc lập trong suy nghĩ và lập luận. Mình vẫn dạy con mình phải tôn sư trọng đạo, tôn kính người lớn, nhưng mình luôn nói với nó một điều: "Con phải có suy nghĩ của riêng con, những gì người lớn nói đôi khi chỉ đúng ở một thời điểm nào đó. Hoàn toàn có những lúc ba nói sai, nên những gì ba đã nói chỉ dùng để tham khảo".
Ở văn hóa các nước phương Tây, việc bạn đưa lời giải đúng cho một bài toán không quan trọng bằng việc bạn đưa ra lập luận hợp lý để đưa ra đáp án của bạn. Bạn vẫn có thể có điểm tốt nếu lập luận của bạn tốt, dù đáp án của bạn sai. Ở Việt Nam thì không. Một câu nói vui mà mọi người thường hay nói: "Cãi thầy, núi đè".
Năm mình học lớp 8, thầy dạy sử cho một bài tập về nhà và yêu cầu "phân tích nguyên nhân thất bại của Hồ Quý Ly". Bài này được chấm như một bài kiểm tra 45'. Thời đó, mình đọc và rất thích quyển Việt Nam Sử lược của Trần Trọng Kim. Mình đã đưa những lập luận trong sách kết hợp với nội dung mình đã học. Mình nộp bài, và rất mong chờ một kết quả tốt đẹp. Mình đã được 5 điểm với lý do là nội dung lan man, không khớp với sách giáo khoa. Đó thực sự là một cú sốc đầu đời. Mình đã khiếu nại, và dù giải thích cách nào thầy cũng không đồng ý. Mình phải làm lại bài kiểm tra đó, và viết đúng như sách giáo khoa để được thầy chấm lại cho điểm cao hơn.
Mình có được cái may mắn hơn người khác là mình có một cha vĩ đại. Trong mắt mình, ông luôn là một tấm gương, một người đã dạy cho mình rất nhiều điều. Ba mình chỉ nhìn kết quả bài kiểm tra rồi nói: ba không quan trọng con được bao nhiêu điểm, điều quan trọng nhất là con chỉ cần hiểu được những gì con đã học, trải nghiệm và đưa ra lý giải bằng cách của riêng mình.
Trải nghiệm này đã mãi khắc sâu vào trí nhớ của mình. Kể từ đó, mình cho rằng: mình cần phải học và hiểu được những gì được "dạy" ở những góc nhìn khác nhau, và điểm số thật sự chỉ để tham khảo.
Học tư duy phản biện như thế nào?
Cách tốt nhất để học tư duy phản biện chính là từ việc quan sát, suy nghĩ và đưa góc nhìn của chính mình trong những tình huống, vấn đề xảy ra từ công việc và cuộc sống của mình. Mình chỉ cần đặt mình vào những góc nhìn khác nhau, đặt ngược lại những câu hỏi:
- Tại sao mình phải làm vậy? Bản chất của vấn đề là gì?
- Có điều gì mình còn thiếu để hiểu vấn đề toàn diện hơn không?
- Có cách nào khác làm tốt hơn không? Liệu đây có phải là cách làm duy nhất không?
- ...
Từ những suy nghĩ đó, mình viết lại, hệ thống hóa lại để có một góc nhìn toàn diện và giải pháp tốt hơn. Chỉ cần thực tập điều đó mỗi ngày, mình dần dần sẽ trở thành một người sắc sảo hơn, nhạy bén hơn rất nhiều.
Có một cách khác để học tư duy phản biện, đó là quan sát và học từ cách lập luận và suy nghĩ của người khác. Tuy nhiên việc quan sát để rồi sau đó đúc kết thành trải nghiệm của riêng mình thì mỗi người sẽ phải tự trải nghiệm. Đừng bắt chước một cách rập khuôn.
Cuộc đời mình được cái may mắn là được làm chung với nhiều người anh mà mình quan sát và học được rất nhiều từ tư duy và lập luận, từ hành xử một cách logic trong các tình huống "chính trị", đến tư duy phản biện trong các cuộc họp quan trọng với khách hàng quốc tế. Có thể nói họ thực sự là những người thầy đã giúp mình trưởng thành.
Một số hiểu lầm về tư duy phản biện
Tư duy phản biện không phải là "nói gì cũng cãi"
Việc suy nghĩ và độc lập suy luận hoàn toàn khác với cách bạn sẽ phản ứng lại với một tình huống cụ thể. Từ suy nghĩ dẫn đến hành động, và lựa chọn hành động phù hợp là một khoảng cách. Điều này cũng phụ thuộc vào chính "trí thông minh cảm xúc" của bạn. Hãy là một người có lập luận sắc bén, tư duy thông minh trong mắt mọi người hơn là "một bạn đồng nghiệp ai nói gì cũng cãi".
Tư duy phản biện là "vạch lá tìm sâu"
Ở một chừng mực nào đó, việc bạn nhìn vấn đề ở nhiều góc nhìn khác nhau luôn đem lại những thông tin, giải pháp tốt hơn. Tuy nhiên, hãy chọn cách trình bày phù hợp với đối tượng phù hợp, ngữ cảnh phù hợp. Chính hành động mình thể hiện ra mới làm người khác đánh giá "tư duy phản biện" là A hay B. Còn bản chất của việc tư duy phản biện là luôn mang đến những điều tốt cho chính bạn.
Mình nghĩ rằng bài viết này cũng đã dài, nên mình sẽ kết thúc ở đây. Mình sẽ viết thêm cho loạt bài này nếu có nhiều bạn hứng thú.
Dạo này đang kết thúc vụ mùa + cũng vừa xong một dự án, và con bé ở nhà nghỉ hè nên mình có chút thời gian để viết lách. Ít hôm nữa lại sấp mặt, nên có thể các bạn sẽ lại ít thấy mình viết hơn :)
Thân!